Terapia schematów – czy to dla Ciebie?
Terapia schematów została stworzona, aby móc leczyć zaburzenia osobowości oraz inne, chroniczne problemy, których nie dało się wyleczyć terapią poznawczo-behawioralną. To innowacyjne podejście integruje elementy terapii poznawczo–behawioralnej, Gestalt i psychodynamicznej (zwłaszcza relacji z obiektem) i teorii przywiązania Bowlby’ego (opisująca jak brak zaspokojenia potrzeb emocjonalnych dziecka ma szkodliwy wpływ na jego rozwój) i psychologii rozwojowej. Twórcą terapii schematów jest Jeffrey Young, który kieruje Centrum Terapii Poznawczej w Nowym Jorku i Instytutem Terapii Schematu.
Terapia schematów stanowi rozszerzenie tradycyjnej terapii poznawczo-behawioralnej, tzw. trzecia fala terapii poznawczo-behawioralnej, jednocześnie różni się od niej w wielu aspektach:
- trwa dłużej (zwykle od roku do trzech lat),
- w trakcie terapii często odnosimy się do dzieciństwa pacjenta,
- znacznie większy nacisk jest kładziony na empatyczną i autentyczną relację terapeutyczną, tzw. ograniczone powtórne rodzicielstwo,
- oprócz technik poznawczych i behawioralnych wiele uwagi poświęca się w terapii schematu technikom uruchamiającym emocje i korygującym wczesne doświadczenia emocjonalne, np. techniki wyobrażeniowe.
Kiedy działa terapia schematów?
Często pada pytanie Czy terapia schematów mi pomoże?. Zdecydowanie warto wiedzieć w jakich przypadkach znajduje zastosowanie. Pierwotnie została stworzona dla osób zmagających się z zaburzeniami osobowości a dokładnie z osobowością typu borderline. Obecnie wiemy, że terapia schematów może Ci pomóc jeśli masz długotrwałe problemy obejmujące różne sfery życia i funkcjonowania: rodzinę, związki, przyjaciół, szkołę, czy pracę. To podejście jest wykorzystywane w leczeniu chronicznej depresji, zaburzeń osobowości (osobowość borderline, narcystyczna, zależna, obsesyjno-kompulsywna i unikająca, a nawet antyspołeczna), zaburzeń odżywiania, niskiej samooceny, urazów z dzieciństwa, np. dzieci z rodzin dysfunkcyjnych – DDD i innych nawracających zaburzeń oraz problemów, np. toksyczne relacje, unikanie bliskości, konflikty w relacjach. Terapię schematów stosuje się również w zapobieganiu nawrotom nadużywania substancji psychoaktywnych.
Jak działa terapia schematów?
Podejście terapii schematów jest humanistyczne i opiera się na współczuciu. Kładzie nacisk na normalizację zaburzeń psychicznych, bowiem każdy z nas ma swoje schematy, różnimy się tylko ich nasileniem i poziomem elastyczności. Terapeuta przyjmuje postawę szacunku i troski wobec Ciebie, czyli tzw. ograniczonego powtórnego rodzicielstwa, co stwarza możliwość chociaż częściowego zaspokojenia Twoich potrzeb, które były zdeprywowane w dzieciństwie. W ten sposób tworzymy sojusz, byśmy mogli jako zespół walczyć ze schematami, które są dysfunkcyjne i ograniczają Twoje funkcjonowanie.
Co daje terapia schematów?
W pierwszym etapie terapii wspólnie analizujemy problemy zgłaszane do terapii wraz z ich genezą i staramy się to połączyć z wydarzeniami z dzieciństwa. W ten sposób zyskujemy wiedzę o dysfunkcyjnych schematach i związanych z nimi zachowaniach. Następnie w kolejnej fazie terapii pracujemy nad zmianą dysfunkcyjnych schematów i typowych reakcji jakie im towarzyszą (np. agresja, napady objadania się, unikanie innych). Również, w trakcie sesji, jeśli ujawniają się szkodliwe zachowania terapeuta empatycznie skonfrontuje Ciebie z ich źródłem i efektami w życiu dorosłym, by zmotywować Cię do zmiany. Relacja terapeutyczna jest bezpieczną bazą dla doświadczania i ćwiczeniach nowych, bardziej adaptacyjnych zachowań, które są niezbędne do leczenia dysfunkcyjnych schematów i wzmacnianie zdrowych trybów. Dodatkowo w tym celu wykorzystujemy techniki poznawcze, doświadczeniowe (uruchamiające emocje) i relację terapeutyczną (empatyczną konfrontację i ograniczone powtórne rodzicielstwo).
Jedną z technik doświadczeniowych, z którą możesz się zapoznać jest wyobrażenie bezpiecznego miejsca. Może być dla Ciebie sposobem na relaksację lub techniką używaną przez terapeutę jako wstęp i zakończenie technik wyobrażeniowych. Na końcu tego artykułu posłuchasz nagrania bezpiecznego miejsca.
Etapy terapii schematów
Terapia schematów przebiega zgodnie z określonymi przez jej twórców krokami. Główne etapy terapii schematów to:
- diagnoza, edukacja i identyfikacja dominujących schematów i trybów schematów,
- zmiana na poziomie poznawczym,
- zmiany na poziomie emocjonalnym,
- zmiany na poziomie reakcji, by móc zaspokajać podstawowe potrzeby w adaptacyjny sposób.
Podstawowe pojęcia terapii schematów
W trakcie spotkań psychoterapeuta w ramach psychoedukacji wyjaśni Ci podstawowe pojęcia terapii schematów. Dzięki temu lepiej zrozumiesz swoje problemy i będziesz mógł korzystać z książek samopomocowych. Dwie, ważne koncepcje, które omówimy poniżej to: wczesny nieadaptacyjny schemat oraz tryby schematów.
Wczesny nieadaptacyjny schemat
Nieadaptacyjny schemat to szeroki, dominujący motyw lub wzorzec, składający się ze wspomnień, emocji, doznań cielesnych i przekonań na temat siebie, innych ludzi i świata. Schematy kształtują się w dzieciństwie w wyniku interakcji czynników związanych z niezaspokojonymi podstawowymi potrzebami, środowiskiem i temperamentem. Często są przystosowawcze w dzieciństwie, umożliwiają przeżycie w trudnych warunkach, ale w życiu dorosłym stają się niedokładną, dysfunkcjonalną reprezentacją świata. Ponieważ najczęściej są nieuświadomione i sztywne potrafią bardzo ograniczać nasze życie i sprawiać, że zachowujemy się destrukcyjnie w stosunku do siebie lub innych, wierząc, że robimy to po to, by siebie ochronić i zaspokoić swoje potrzeby. Young wyróżnił 18 dysfunkcyjnych schematów, których szczegółowy opis znajdziesz w dalszej części artykułu.
Tryby schematu
Pojęcie to dotyczy dominującego stanu, w jakim znajdujemy się w danej chwili. Dotyczy to zmieniających się z chwili na chwilę reakcji emocjonalnych i poznawczych wraz z towarzyszącymi im zachowaniami. Można też to określić jako zestaw schematów aktywny w danym momencie lub zestaw reakcji radzenia sobie aktywny w danym momencie (np. odcinanie się od emocji przez picie alkoholu). Tryby są doświadczane przez nas wszystkich. Są uruchamiane przez sytuacje życiowe, w których reagujemy przesadną wrażliwością (np. nagłym uczuciem smutku, lęku lub wściekłości), gdyż przypominają nam (na poziomie podświadomym) sytuacje z dzieciństwa, które wpłynęły na utworzenie się schematów. Jeśli cierpisz na zaburzenia osobowości to tryby schematów mogą się czasami bardzo szybko zmieniać, co dla otoczenia może być niezrozumiałą, nadmiarową reakcją na daną sytuację. Young wyróżnił cztery kategorie trybów schematów, których szczegółowy opis znajdziesz w dalszej części artykułu.
Poznaj 18 dysfunkcyjnych schematów
Young, twórca terapii schematów, wyróżnił 18 dysfunkcyjnych schematów. Zostały one przypisane do pięciu kategorii niezaspokojonych potrzeb emocjonalnych, tzw. obszary schematów: rozłączanie i odrzucanie, uszkodzenie autonomii i brak dokonań, uszkodzone granice, nakierowanie na innych, nadmierna czujność i zahamowanie.
Obszar „rozłączanie i odrzucanie”
Przewidywanie, że nasze potrzeby bezpieczeństwa, stabilności, troski, empatii, dzielenia się uczuciami, akceptacji i szacunku nie będę spełnione. Typowe cechy środowiska rodzinnego to: niestabilność, wybuchowość, nadużywanie, przemoc, chłód emocjonalny, odrzucenie, osamotnienie. W efekcie ciężko tworzyć bezpieczne, satysfakcjonujące więzi z innymi.
1. Schemat: Opuszczenie / Niestabilność więzi
Spostrzeganie innych osób, które powinny zapewniać wsparcie i bliskość emocjonalną, jako niestabilnych lub nieodpowiedzialnych. Dodatkowo mamy poczucie, że ważne osoby nie będą w stanie w dalszym ciągu dostarczać wsparcia emocjonalnego, bliskości, siły albo faktycznej pomocy, ponieważ są emocjonalnie niestabilni i nieprzewidywalni (np. mają wybuchy złości), nieodpowiedzialni lub tylko czasami są obecne, mogą wkrótce umrzeć lub porzucić dla kogoś lepszego.
2. Schemat: Nieufność / Skrzywdzenie
Spodziewamy się, że inni będą ranić, krzywdzić, upokarzać, oszukiwać, okłamywać lub wykorzystywać. Zazwyczaj wiążę się z przekonaniem, że krzywda jest celowa lub jest wynikiem niesprawiedliwego lub skrajnego zaniedbania. Można mieć również przeświadczenie, że zostaniemy zawsze oszukani w relacjach z innymi lub że zawsze „mamy pod górkę”, „los nam nie sprzyja”.
3. Schemat: Deprywacja emocjonalna
Wierzymy, że nasze pragnienie otrzymania normalnego poziomu emocjonalnego wsparcia od innych nie będzie dostatecznie zaspokojone. Trzy główne rodzaje emocjonalnej deprywacji to:
- pozbawienie troski – niepoświęcanie osobie uwagi, ciepła i bycia obok;
- pozbawienie empatii – brak zrozumienia, słuchania, zwierzania się lub bądź wspólnego dzielenia swoimi uczuciami;
- pozbawienie ochrony – pozbawienie siły ze strony innych lub przewodnictwa.
4. Schemat: Wadliwość / Wstyd
Poczucie niepełnowartościowości, bycia złym, niechcianym, gorszym, beznadziejnym w ważnych kwestiach lub że straci się miłość ważnych osób jeśli poznają nas lepiej. Może wiązać się z nadwrażliwością na krytykę, odrzucenie lub obwinianie; zawstydzeniem, porównywaniem się z innymi, a także wstydem z powodu wyobrażanych własnych wad. Wady te mogą być ukryte (np. egoizm, gniewne impulsy, nieakceptowane popędy seksualne) lub jawne (np. nieatrakcyjny wygląd, niezręczność w sytuacjach społecznych).
5. Schemat: Izolacja społeczna / Alienacja
Wrażenie bycia odizolowanym od reszty świata, odmienności od innych i/lub nie przynależenia do żadnej grupy ani społeczności (np. ze względu na pochodzenie z rodziny dysfunkcyjnej, orientację seksualną, wygląd, status materialny rodziny). Typowe przekonania o sobie to: „jestem inny, gorszy, nie pasuję”.
Obszar „uszkodzenie autonomii i brak dokonań”
Oczekiwania wobec samego siebie i otoczenia, które niekorzystnie wpływają na Twoją wiarę w zdolność do separacji, przetrwania, niezależnego funkcjonowania oraz skutecznego działania. Rodzina, w której się wychowałeś jest uwikłana emocjonalnie, gdy byłeś dzieckiem podważano Twoją pewność siebie, rodzice byli nadopiekuńczy lub nie wspierali w samodzielnym życiu.
6. Schemat: Zależność / Niekompetencja
Przekonanie, że nie jesteś w stanie radzić sobie z codziennymi obowiązkami, bez znaczącej pomocy ze strony innych (np. dbać o siebie, rozwiązywać codzienne trudności, adekwatnie oceniać rzeczywistość, wykonywać nowe zadania, podejmować dobre decyzje). Zwykle objawia się bezradnością.
7. Schemat: Podatność na zranienie i choroby
Nadmierny lęk, że nieuchronna katastrofa może nastąpić w każdej chwili i nie będziesz w stanie jej zapobiec. Lęk może dotyczyć co najmniej jednego z poniższych obszarów – katastrof:
- medycznych – np. atak serca, AIDS
- emocjonalnych – np. zwariowanie
- zewnętrznych – np. urwanie się windy, rozbicie się samolotu, trzęsienie ziemi
8. Schemat: Uwikłanie emocjonalne / Nie w pełni rozwinięte ja
Nadmierne zaangażowanie emocjonalne i bliskość z co najmniej jedną ważną osobą (zazwyczaj z rodzicem), mająca miejsce kosztem Twojej pełnej niezależności lub normalnego rozwoju społecznego. Zwykle jest związana z przekonaniem, że Ty albo bliska osoba, z którą jesteś uwikłany, nie będziecie w stanie przetrwać lub żyć szczęśliwie bez ciągłego wsparcia drugiej. Możesz doświadczać tego jako poczucia pustki, tonięcia a w skrajnych przypadkach jako poddawanie w wątpliwość własną egzystencję.
9. Schemat: Porażka / Skazanie na niepowodzenie
Przekonanie, że zawiodłeś lub na pewno zawiedziesz w przyszłości lub że jesteś kompletnie niekompetentny w porównaniu do innych w sferze osiągnięć (np. szkoła, praca, hobby, sport itp.). Zwykle może objawiać się przekonaniem, że jesteś głupi, nieporadny, masz gorszy status lub mniej Ci się powodzi niż innym.
Obszar „uszkodzone granice”
Niedostateczne wewnętrzne granice, odpowiedzialność wobec innych lub w zakresie realizowania celów długoterminowych. W efekcie możesz mieć problemy w realizowaniu obowiązków i realistycznych celów osobistych oraz współpracy z innymi, czy szanowaniu ich praw. Rodzina, w której się wychowałeś charakteryzuje się permisywnością, nadmierną pobłażliwością, brakiem nadzoru bądź przeświadczeniem, że członkowie rodziny są ponad takimi sprawami, jak branie odpowiedzialności, współpraca i formułowanie celów. Brakuje też odpowiedniej dyscypliny i stawiania granic. W niektórych przypadkach mogłeś jako dziecko nie zostać nauczony tolerowania normalnego poziomu dyskomfortu lub byłeś pozbawiany odpowiedniego nadzoru czy przewodnictwa.
10. Schemat: Roszczenia / Wyolbrzymione ja
Przekonanie o byciu lepszym od innych, posiadaniu specjalnych praw i przywilejów albo że jest się ponad zasadami normalnego współżycia społecznego. Możesz nadmiernie skupiać się na własnej wyższości (np. osiąganiu największych sukcesów, zdobywaniu sławy, pieniędzy) w celu pozyskania władzy albo kontroli (główną motywacją nie jest uzyskanie uwagi czy akceptacji). Możesz przejawiać silne tendencje do rywalizacji, kontrolowania innych, zmuszania do przyjęcia Twojego punktu widzenia w celu dopasowania się do Ciebie. Równocześnie postawa ta wiąże się z brakiem empatii dla potrzeb i uczuć innych ludzi.
11. Schemat: Niedostateczna samokontrola i samodyscyplina
Stałe problemy w utrzymywaniu samokontroli i tolerowaniu frustracji, co pozwoliłoby Tobie osiągać ważne cele lub ograniczać nadmierną ekspresję emocji i impulsów; czasami możesz wprost odmawiać rozwijania opisanych umiejętności. W łagodniejszej postaci możesz przesadnie akcentować konieczność unikania dyskomfortu: bólu, konfliktów, konfrontacji, odpowiedzialności czy wysiłku – kosztem osobistego rozwoju, zaangażowania czy uczciwości wobec siebie.
Obszar „nakierowanie na innych ludzi”
Nadmierna koncentracja na pragnieniach, uczuciach i reakcjach innych kosztem własnych potrzeb w celu uzyskania miłości, akceptacji innych lub by uniknąć odwetu. Wiąże się z tłumieniem i nieuświadamianiem sobie własnego gniewu i innych naturalnych skłonności. Mogłeś być akceptowany warunkowo i przez to nauczyłeś się tłumić ważne obszary swojego Ja, by zyskać miłość, uwagę i akceptację.
12. Schemat: Podporządkowanie się
Nadmierne poddawanie się kontroli innych, ze względu na poczucie bycia przymuszonym, by uniknąć gniewu, zemsty lub porzucenia. Dwie główne formy podporządkowania się to:
- podporządkowanie potrzeb – stłumienie własnych preferencji, decyzji i pragnień,
- podporządkowanie emocji – stłumienie emocji, szczególnie gniewu.
Zwykle możesz mieć poczucie, że Twoje pragnienia, opinie i uczucia są nieważne dla innych. Często objawia się nadmierną uległością połączoną z silnym poczuciem osaczenia. Zwykle prowadzi do gromadzenia się złości, którą możesz uzewnętrzniać przez nieprzystosowawcze zachowania (np. bierną agresję, niekontrolowane wybuchy złości, objawy psychosomatyczne, emocjonalne wycofanie, nadużywanie substancji psychoaktywnych).
13. Schemat: Samopoświęcenie
Nadmierne skupianie się na dobrowolnym zaspokajaniu cudzych potrzeb kosztem własnych. Dominujące powody to: niesprawianie bólu innym, unikanie poczucia winy z powodu bycia egoistą lub by zachować bliskość z innymi, których możesz postrzegać jako bardziej potrzebujących. Zazwyczaj wynika to z Twojej nadwrażliwości na cierpienie innych. Możesz w efekcie czuć, że Twoje potrzeby nie są zaspokajane i mieć żal do osób, którymi się opiekujesz (częściowo odpowiada to opisowi pojęcia współuzależnienia).
14. Schemat: Poszukiwanie aprobaty / uznania
Przesadne dążenie do zdobycia uznania, szacunku, uwagi innych bądź dopasowania się do nich rezygnując jednocześnie z opcji rozwoju silnego, autentycznego Ja. Twoje poczucie własnej wartości jest uzależnione przede wszystkim od reakcji innych, a nie od Twoich skłonności. W efekcie możesz często podejmować ważne życiowe decyzje, które są nieautentyczne lub nie przynoszą Tobie satysfakcji.
Obszar „nadmierna czujność i zahamowanie”
Przesadny nacisk na tłumienie Twoich spontanicznych uczuć, impulsów i wyborów lub na przestrzeganie sztywnych, zinternalizowanych zasad i oczekiwań dotyczących osiągnięć lub etycznego zachowania, zazwyczaj kosztem szczęścia, autoekspresji, relaksu, bliskich związków lub zdrowia. Rodzina, w której się wychowałeś jest ponura, wymagająca lub karząca. Ważniejsze od przyjemności, radości i relaksu są dla nich osiągnięcia, obowiązki, perfekcjonizm, przestrzeganie zasad, ukrywanie emocji i unikanie błędów. Towarzyszy temu zwykle pesymizm i zamartwianie się, że wszystko może źle pójść jeśli przestanie się być nieustannie czujnym i ostrożnym.
15. Schemat: Negatywizm / Pesymizm
Koncentrujesz się na negatywnych aspektach życia (bólu, śmierci, stracie, rozczarowaniu, konfliktach, poczuciu winy, nierozwiązanych problemach, potencjalnych błędach, zdradzie, sprawach które mogą pójść źle itp.) przy jednoczesnym umniejszaniu pozytywnych czy optymistycznych aspektów. Przesadnie oczekujesz – w szerokim zakresie spraw zawodowych, finansowych i interpersonalnych – że sprawy ostatecznie potoczą się źle lub że te aspekty Twojego życia, które wydają się pozytywne, finalnie źle się skończą. Powoduje to silny lęk przed popełnieniem błędów, które mogą doprowadzić do: kryzysu finansowego, straty, upokorzenia lub uwięzienia w kiepskiej sytuacji. Przez wyolbrzymianie negatywnych konsekwencji możesz ciągle się zamartwiać, narzekać lub być niezdecydowany.
16. Schemat: Zahamowanie emocjonalne
Przesadne tłumienie spontanicznych działań, uczuć lub komunikacji z innymi, by uniknąć dezaprobaty innych, wstydu lub utraty kontroli nad impulsami. Główne obszary stłumienia dotyczą:
- tłumienia gniewu i agresji,
- tłumienia pozytywnych impulsów (np. radość, czułości, podniecenia seksualnego, zabawy),
- trudności w okazywaniu wrażliwości lub swobodnego wyrażania uczuć, potrzeb itd.,
- nadmiernego podkreślania racjonalności i ignorowania emocji.
17. Schemat: Nadmierne wymagania / Nadmierny krytycyzm
Przekonanie, że musisz dążyć do spełnienia bardzo wysokich uwewnętrznionych standardów zachowania i osiągnięć, zazwyczaj by uniknąć krytyki. W efekcie czujesz ciągłą presję, nie potrafisz odpoczywać oraz nadmiernie krytykujesz siebie i innych. Wiąże się również z trudnościami w odczuwaniu przyjemności, relaksowaniu się, nawiązywania satysfakcjonujących relacji oraz osłabieniu zdrowia i poczucia własnej wartości.
Nadmierne wymagania najczęściej przyjmują formę:
- perfekcjonizmu – przesadnie skupiasz uwagę na szczegółach oraz nie doceniasz swoich osiągnięć w porównaniu z normą;
- sztywnych reguł i powinności w wielu obszarach życia, obejmujące nierealistycznie wysokie zasady moralne, etyczne, kulturowe lub religijne;
- zaabsorbowania czasem i wydajnością aby osiągnąć jak najwięcej.
18. Schemat: Bezwzględna surowość
Przekonanie, że ludzi należy surowo karać za popełnianie błędów. Możesz mieć skłonność do popadania w gniew, bycia nietolerancyjnym, karzącym i niecierpliwym wobec siebie i innych, jeśli nie są spełnianie wysokie standardy. Zwykle obejmuje też trudności w wybaczaniu błędów sobie i innym, gdyż niechętnie bierzesz pod uwagę okoliczności łagodzące, ludzkie słabości, czy też trudno Ci empatyzować z innymi.
Terapia schematów – podstawowe potrzeby a powstawanie schematów
Każde dziecko ma potrzeby emocjonalne, jeśli nie są one spełniane przez opiekunów to wtedy powstają dysfunkcyjne schematy. Young zdefiniował sześć ogólnych kategorii emocjonalnych potrzeb dziecka. Należą do nich: bezpieczeństwo, kontakt z innymi, autonomia, poczucie własnej wartości, autoekspresja, realne ograniczenia. Poniżej znajdziesz informacje, jak deprywacja danej podstawowej potrzeby emocjonalnej wpływa na rozwój poszczególnych dysfunkcyjnych schematów (pułapek życiowych).
I. Potrzeba bezpieczeństwa
Porzucenie i brak stabilności więzi.
Nieufność, podejrzliwość, skrzywdzenie.
II. Potrzeba kontaktu z innymi
Emocjonalna deprywacja.
Izolacja społeczna.
III. Potrzeba autonomii
Zależność i niekompetencja.
Podatność na zagrożenie i zranienie.
IV. Potrzeba poczucia własnej wartości
Niepełnowartościowość i wstyd.
Skazanie na niepowodzenia.
V. Potrzeba autoekspresji
Podporządkowywanie się.
Nadmierne wymagania i hiperkrytycyzm
VI. Potrzeba realnych ograniczeń
Roszczenia i przekonanie o szczególnych uprawnieniach.
Tryby schematów – podstawowe pojęcie terapii schematów
Tryby schematów dzielą się na cztery kategorie: tryby dziecięce, tryby radzenia sobie, tryby rodzicielskie, tryb zdrowego dorosłego. Wśród trybów wyróżnia się tryby adaptacyjne oraz nieadaptacyjne. Jednym z celów terapii jest pomoc w „przeskakiwaniu” z trybów nieadaptacyjnych na adaptacyjne. Dążymy do rozwoju trybu Zdrowego Dorosłego, który zaopiekuje się Trybami Dziecięcymi (podstawowymi potrzebami, które uruchamiają się w różnych sytuacjach, przykładowo może być to potrzeba akceptacji) oraz zwalczał nieadaptacyjne Tryby Rodzicielskie.
Nieadaptacyjne tryby dziecięce
Tryb: Wrażliwe (samotne, skrzywdzone) dziecko
Uruchamia się kiedy podstawowe potrzeby emocjonalne nie są spełnione. Możemy czuć się samotni, bezbronni, odizolowani, gorsi, wadliwi, niekochani, zdezorientowani, prześladowani. Możemy czuć ogromny ból, smutek, lęk lub pustkę.
Tryb: Rozzłoszczone dziecko
Uruchamia się kiedy podstawowe potrzeby emocjonalne nie są spełnione. Czujemy silną złość, a nawet furię. Buntujemy się przeciwko złemu traktowaniu.
Tryb: Impulsywne/Niezdyscyplinowane dziecko
Uruchamia się kiedy podstawowe potrzeby emocjonalne nie są spełnione. Pod wpływem impulsów lub pragnień działamy w samolubny, niekontrolowany sposób. Mamy trudności z odroczeniem gratyfikacji i jest mi trudno kończyć rutynowe czy nudne zadania, bo szybko się frustrujemy i poddajemy.
Adaptacyjne tryby dziecięce
Tryb: Szczęśliwe dziecko
Dominuje wewnętrzny spokój, zadowolenie, poczucie bycia kochanym, spełnionym, bezpiecznym, chronionym, akceptowanym, docenianym, wartościowym, zrozumianym, pewnym siebie, kompetentnym, odpornym, silnym. Czujemy więź z innymi i troskę z ich strony. Wiemy, że mamy kontrolę oraz możemy się przystosować.
Nieadaptacyjne tryby radzenia sobie
Tryb: Uległy poddany
Z lęku przed konfliktem lub odrzuceniem stajemy się bierni, ulegli, domagamy się zapewnień i gwarancji, umniejszamy swoją wartość. Nie przeciwstawiamy się przemocy lub nie próbujemy zaspokoić swoich zdrowych potrzeb.
Tryb: Odcięty obrońca
Unikamy bólu emocjonalnego związanego ze schematami przez odłączenie od emocji i potrzeb. Wyłączamy wszystkie emocje, zrywamy więzi z ludźmi i odrzucamy ich pomoc, funkcjonujemy automatycznie – prawie jak robot. Inne objawy to: depersonalizacja, pustka, znudzenie, nadużywanie środków odurzających, objadanie się, samookaleczanie, dolegliwości psychosomatyczne, bycie cynicznym, obojętnym.
Tryb: Kontratakujący obrońca
By zaprzeczyć uruchomionemu schematowi (bo podstawowe emocjonalne potrzeby nie zostały spełnione) zachowujemy się w skrajnie odmienny sposób, np. jesteśmy agresywni, dominujący, skrajnie wywyższamy się, rywalizujemy, nadmiernie kontrolujemy, buntujemy się, manipulujemy, wykorzystujemy innych lub dążymy do skupienia uwagi na sobie i akceptacji.
Nieadaptacyjne tryby rodzicielskie
Tryb: Karzący rodzic
To uwewnętrzniony głos rodzica, który krytykuje lub karze nas. Złościmy się na siebie, obwiniamy się i jesteśmy przekonany, że zasługujemy na karę za to, że odczuwamy lub wyrażamy normalne potrzeby, za których okazywanie karano nas w dzieciństwie.
Tryb: Wymagający rodzic
Ten uwewnętrzniony głos rodzica nieustannie naciska i wywiera presję do bycia perfekcyjnym w różnych obszarach (pracy, utrzymywania porządku, relacji, zarobków). Mamy wtedy poczucie, że musimy przedkładać dobro i potrzeby innych nad własne oraz nie możemy pozwalać sobie na wyrażanie uczuć i spontaniczność.
Adaptacyjny tryb Zdrowy dorosły
Będąc w tym trybie realizujemy normalne, dorosłe aktywności: pracujemy, wychowujemy dzieci, uprawiamy seks, realizujemy swoje pasje, dbamy o rozwój duchowy, relacji z innymi, zdrowie. W terapii dążymy do rozwoju tego trybu, który będzie: zaspokajał potrzeby Wrażliwego Dziecka, wspierał dążenia Szczęśliwego Dziecka, stawiał granice Rozzłoszczonemu i Impulsywnemu Dziecku, ograniczał działanie nieadaptacyjnych trybów radzenia sobie; neutralizował lub eliminował nieadaptacyjne tryby rodzicielskie.
Po co mi psycholog, czy nie mogę pomóc sobie sam?
Samo zrozumienie jak nieadaptacyjne schematy rozwinęły się przez brak lub niedostateczne zaspokojenie podstawowych potrzeb w dzieciństwie jest niewystarczające do zmiany. Potrzebna jest jeszcze praca na poziomie emocjonalnym (przepracowanie doświadczeń z przeszłości) oraz wspomnianym już poziomie reakcji (zachowań) i poznawczym (odnoszącym się do przekonań i sposobu myślenia). Trudno to zrobić samodzielnie i może być potrzebny psycholog przeszkolony w terapii schematów, który udzieli Ci profesjonalnej pomocy. Zwłaszcza w leczeniu zaburzeń osobowości takie wsparcie jest konieczne.
Terapia schematu – podsumowanie celów i zastosowań
Celem terapii schematu jest zmiana nieadaptacyjnych schematów i reakcji radzenia sobie. Pomaga w tym analiza przypadków ich uaktywniania się. Dzięki temu dokonanie zmian w swoim życiu stanie się łatwiejsze. Terapia schematu przyczyni się do podniesienia jakości Twojego życia, będziesz mógł łatwiej dbać o siebie i wchodzić w zdrowe relacje. Jednocześnie będziesz świadomy jaki jest wpływ niezaspokojonych potrzeb z dzieciństwa na Ciebie, będziesz mógł dokonywać zdrowszych i bardziej adaptacyjnych wyborów w sposobie ich zaspokajania. Zmieni się zatem Twój wzorzec reakcji w momencie uruchamiania się schematów i trybów. Mówiąc językiem trybów terapia schematu ma na celu wzmocnienie Twojego Zdrowego Dorosłego, by mógł opiekować się Twoim Dzieckiem Wewnętrznym oraz ograniczać lub zwalczać nieadaptacyjne Tryby Rodzicielskie.
Terapia poznawczo-behawioralna w miarę swojego rozwoju i integracji z innymi nurtami psychoterapii dała podłoże do rozwoju terapii schematów. Początkowo badano jej zastosowanie do leczenia ciężkich zaburzeń osobowości (narcystycznej i borderline) i okazała się skuteczna dla tych grup pacjentów. Następnie okazała się pomocna również w innych zaburzeniach. Pomoc psychologiczna w postaci terapii schematu ma szerokie zastosowanie w przypadku leczenia nawracających zaburzeń (np. depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania, uzależnień). Jeśli doświadczasz powtarzających się problemów, trudności w relacjach w dorosłym życiu, to ta unowocześniona terapia poznawcza również jest dla Ciebie.
Warto wspomnieć, że w miarę rozwoju praktyki terapeutycznej w nurcie terapii schematu znalazła ona również zastosowanie w leczeniu dzieci i młodzieży. Możliwa jest też psychoterapia indywidualna i grupowa w tym podejściu. Terapia schematu, cały czas się rozwija, co sprzyja rozbudzaniu nadziei i ciekawości na owoce tego procesu oraz ich zastosowanie w pomaganiu ludziom doświadczającym cierpienia.
Literatura:
- Young, J., Klosko, J., Weishaar, M. (2013). Terapia schematów. Przewodnik praktyka. Gdańsk: GWP.
- Arntz, A., Jacob, G. (2016). Terapia schematów w praktyce. Praca z trybami schematów. Gdańsk: GWP.
