Terapia poznawczo-behawioralna: na czym polega?
Teoria poznawczo-behawioralna opisuje to jak nasze myśli, interpretacje wydarzeń, wpływają na to, jakie pojawiają się w nas emocje i zachowania. Okazuje się, że to nie sama sytuacja wywołuje w nas określone uczucia, lecz to jak ją interpretujemy – jak o niej myślimy. Ludzie różnią się sposobem interpretowania nawet tych samych wydarzeń. Na przykład czekając na spóźniającą się żonę możesz mieć różne myśli na ten temat. Jeśli stwierdzisz, że już Cię nie kocha to będziesz czuć smutek. Możesz też pomyśleć, że miała wypadek i wtedy pojawi się lęk. Inną opcją jest interpretacja, że nie traktuje Cię poważnie i wtedy poczujesz złość.
Jeśli nasz sposób myślenia prowadzi do cierpienia (przykrych emocji, doznań z ciała, dezadaptacyjnych zachowań) to nie znaczy, że jesteśmy wobec tego bezradni. Każdy może zmienić swój wyuczony i stosowany automatycznie sposób interpretowania wydarzeń i dzięki temu wpłynąć na poprawę swojego nastroju. Dowiedz się więcej o terapii poznawczo-behawioralnej z naszego kanału YouTube.
Jeżeli cierpisz z powodu jakiejś rzeczy, to nie ta rzecz Ci przeszkadza, lecz Twój własny sąd o niej. I w Twojej mocy jest go zmienić.
Marek Aureliusz
Cele terapii poznawczo-behawioralnej
Głównym celem terapii poznawczo-behawioralnej jest zmiana na poziomie myśli i zachowań, które są związane z problemami pacjenta i powodują cierpienie. W trakcie sesji pacjent i psychoterapeuta wspólnie analizują, czy dany sposób myślenia i zachowania jest zdrowy – jak wpływa na emocje, fizyczne i psychiczne funkcjonowanie, relacje. Sprawdzają też czy poznawcza ocena wydarzeń jest racjonalna, poprzez szukanie faktów ją potwierdzających, np. jeśli pacjent myśli że jest beznadziejny, bo popełnił błąd w pracy, to jest to mocno przesadzone stwierdzenie, które nie jest oparte na faktach. Jeśli okaże się, że dyskutowane myśli są tylko interpretacjami rzeczywistości, to można sformułować inne, które będą bardziej przystosowawcze i oparte na faktach. Kolejny etap polega na testowaniu nowych myśli i przekonań w kolejnych tygodniach, aby sprawdzić jak wpływają na emocje i zachowania.
Czy terapia poznawczo-behawioralna jest skuteczna?
Atutem terapii poznawczo-behawioralnej jest udowodniona naukowo skuteczność i stałe doskonalenie technik pomagania pacjentom. Oznacza to, że przeprowadzono wiele randomizowanych kontrolowanych badań klinicznych (RCT), spełniających rygorystyczne standardy, które dowiodły skuteczności terapii poznawczo-behawioralnej. Obecnie ta forma terapii dysponuje najsilniejszą bazą dowodów empirycznych. Dlatego rekomendują ją najbardziej prestiżowe organizacje, działąjące w obszarze zdrowia psychicznego i ewaluacji efektywności różnych metod terapii,np.: brytyjski NICE oraz amerykański APA. Podsumowanie metaanaliz badań dotyczących skuteczności TPB w leczeniu zaburzeń psychicznych zostało opublikowane w Raporcie zespołu Polskiego Towarzystwa Terapii Poznawcz-Behawioralnej ds. Badań nad Skutecznością Psychoterapii.
Dzięki temu pacjenci mogą być pewni, że plan leczenia jest oparty na krokach i technikach, które na podstawie badań zostały uznane za skuteczne w leczeniu danego problemu. Wykorzystywanie metod o udowodnionej naukowo skuteczności daje również większą szansę na efektywne leczenie z jednoczesną minimalizacją czasu jego trwania.
Terapia poznawczo behawioralna: dla kogo?
Terapia poznawczo-behawioralna może być stosowana w ramach indywidualnych spotkań, grupowych lub pomocy dla par. Terapia CBT ma udowodnioną naukowo skuteczność w leczeniu:
- zaburzeń lękowych, np. napady paniki, fobia społeczna, fobie specyficzne
- zaburzeń hipochondrycznych
- zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego OCD
- depresji
- zaburzeń odżywiania
- zaburzeń seksualnych
- trudności w relacjach
- chronicznego bólu
- problemów z regulacją złości
- uzależnień
- schizofrenii
- zaburzenia afektywnego dwubiegunowego
- zespołu stresu pourazowego PTSD
- zaburzeń snu
- zaburzeń osobowości
- niskiej samooceny
- kryzysów życiowych, np. śmierć bliskiej osoby, rozwód
Jak długo trwa terapia poznawczo behawioralna?
Psychoterapia poznawczo-behawioralna może być krótko-, średnio- lub długoterminowa, co oznacza, że może trwać od 2 miesięcy do trzech lat (z częstotliwością jeden raz w tygodniu). Po zakończeniu sesji konsultacyjnych psychoterapeuta poznawczo-behawioralny będzie mógł dopasować metodę interwencji psychologicznej oraz określić przybliżony czas trwania leczenia, na który wpływa wiele czynników: typ problemu, czas trwania i nasilenia objawów, zasoby pacjenta i motywacja do pracy na sesjach i pomiędzy nimi.
Bardziej złożone problemy, jak np. nawracające zaburzenia, zaburzenia osobowości, doświadczenia przemocy i inne urazy z dzieciństwa będą wymagały dłuższej terapii. W niektórych przypadkach poprawa w zakresie objawów może pojawić się już po kilku sesjach, czasem jednak jest to bardziej długotrwały proces.
Niektórzy potrzebują tylko doraźnej interwencji kryzysowej ze względu na przechodzenie kryzysu psychologicznego, inni kwalifikują się na psychoterapię ze względu na odmienną specyfikę ich problemów. Część osób chce kontynuować psychoterapię pomimo ustąpienia objawów, gdyż mają potrzebę pogłębienia wiedzy o sobie i zrozumienia przyczyn doświadczanych problemów.
Przebieg terapii poznawczo-behawioralnej
Po konsultacjach psychologicznych i postawieniu diagnozy zostaje zawarty kontrakt terapeutyczny i rozpoczyna się terapia poznawczo-behawioralna. W początkowym etapie terapii psychoterapeuta skupia się na wzmacnianiu motywacji do zmiany oraz na zdefiniowanych wcześniej problemach i celach. Podczas sesji psychoterapeuta poznawczo-behawioralny pokaże Ci różne techniki radzenia sobie z problemami, które będziesz ćwiczyć pomiędzy sesjami. W środkowym etapie terapii będziesz coraz częściej zachęcany do samodzielnego dobierania poznanych technik terapeutycznych w celu radzenia sobie ze swoimi problemami. Dzieje się tak, ponieważ terapia poznawczo-behawioralna zakłada, że w końcowym etapie terapii staniesz się własnym terapeutą. Dodatkowo w końcowym etapie zajmujemy się opracowaniem strategii zapobiegania nawrotom Twoich problemów i zaburzeń oraz podsumowujemy całą terapię.
Terapia poznawczo-behawioralna: ćwiczenia i stosowane techniki
Jedną z charakterystycznych cech terapii poznawczo–behawioralnej jest wykorzystywanie przez psychoterapeutę różnorodnych technik terapeutycznych, które umożliwiają poprawę stanu pacjenta.
Wykorzystanie odpowiednich technik terapeutycznych ma na celu zmianę irracjonalnych, dysfunkcjonalnych zachowań i myśli oraz przekonań, które podtrzymują problemy pacjenta. Ćwiczymy również bardziej funkcjonalne i zdrowe zachowania oraz sposoby interpretowania wydarzeń. Prowadzi to do poprawy na poziomie objawowym oraz podniesienia jakości życia pacjenta. Psychoterapia poznawczo behawioralna kładzie również nacisk na psychoedukację, dzięki czemu, po zakończeniu leczenia, pacjent potrafi samodzielnie stosować techniki „autoterapeutyczne”. Zwiększa się też poczucie bezpieczeństwa i sprawstwa w swoim życiu.
Podstawowe techniki CBT
Na początku leczenia ustalamy szczegółową listę problemów i celów. Korzystamy też ze skal i kwestionariuszy pozwalających określić nasilenie objawów, np. lęku, objadania się, ilości wybuchów złości w tygodniu. Dzięki temu możemy też obserwować zmiany w toku terapii.
Pacjent jest również proszony o prowadzenie dziennika myśli (zapis myśli automatycznych), w którym opisuje typowe sytuacje problemowe wraz z towarzyszącymi im myślami, emocjami i zachowaniami. Dziennik może być dostosowywany do typu objawów jakich doświadcza, np. objadania się, bezsenności. Jego prowadzenie pomaga lepiej zrozumieć problem pacjenta i zaplanować oddziaływania, które pozwolą go przezwyciężyć.
Z czasem psychoterapeuta uczy pacjenta sprawdzać czy jego myśli to fakty czy interpretacje, tzw. testowanie racjonalności myśli. Służy temu również dialog sokratejski, polegający na zadawaniu przez psychoterapeutę szeregu pytań (np. „czy ktoś postępuje tak zawsze?”, „co powiedziałby o tej sytuacji Twój przyjaciel?”, „czy istnieje jakieś inne, możliwe wyjaśnienie tej sytuacji?”), które mają na celu sprawdzanie przekonań pacjenta i mogą prowadzić do zmiany sposobu myślenia, który jest dla niego dysfunkcjonalny i wiąże się z problemami zgłaszanymi do terapii.
Dużo uwagi terapia poświęca psychoedukacji. Polega ona na wyjaśnieniu przystępnym językiem diagnozy, rozumienia zgłaszanego na terapię problemu z perspektywy psychologicznej, a także zależności między myślami, emocjami i zachowaniem.
Plan aktywności i treningi umiejętności
Niektórzy pacjenci prowadzą dziennik aktywności np. osoby w depresji albo perfekcjoniści, którym ciągle wydaje się, że robią za mało. Dzięki temu możemy sprawdzić poziom aktywności i czerpanej z niej satysfakcji oraz dokonywać zmian, by potem móc testować ich efekty.
Czasami okazuje się, że brakuje pacjentom pewnych kompetencji i możemy wtedy wykorzystać treningi umiejętności. Przykładowo może to być trening asertywności, umiejętności społecznych czy regulacji emocji. Ważne jest również ćwiczenie nowych zachowań poza gabinetem.
Psychoterapeuta może też korzystać z techniki odgrywania ról, np. rozmowa z szefem w sprawie podwyżki, rozpoczynanie rozmowy z nieznaną osobą. Umożliwia ona zobaczenie jak pacjent radzi sobie podczas interakcji z ludźmi. Dzięki temu można zaplanować oddziaływania w tym obszarze – ćwiczenie nowych zachowań i pracę nad zmianą przekonań (np. jestem beznadziejny i nie potrafię poznawać ludzi).
Eksperymenty behawioralne i relaksacja
Inną, pomocną techniką są eksperymenty behawioralne, w których zachęcamy do sprawdzania swoich myśli i przekonań oraz tworzenia nowych, opartych na swoich obserwacjach (faktach). Załóżmy, że osoba cierpiąca na depresję będzie czuła się opuszczona i będzie miała silne przekonanie „nikt nie chce ze mną rozmawiać”. W ramach eksperymentu możemy ustalić, że spróbuje rozpocząć rozmowę w pracy z pięcioma znanymi osobami. Oczywiście bardzo ważne jest wspólne ustalanie eksperymentów oraz wybór zadań, które nie będą zbyt trudne.
W trakcie psychoterapii można stosować też treningi relaksacyjne i medytację. Mają zastosowanie w przypadku różnorodnych problemów, np. lęku uogólnionego, trudności w radzeniu sobie ze stresem, zaburzeniach depresyjnych i odżywiania.
Terapia poznawczo behawioralna: podsumowanie
Każdy z nurtów psychoterapii ma specyficzne cechy, które odróżniają go od innych. Nurt poznawczo behawioralny jest jednym z najskuteczniejszych nurtów, a za jego skuteczność odpowiada:
- praca nad konkretnym problemem,
- spotkania z psychoterapeutą mają stałe elementy (tzw. struktura),
- psychoedukacja – przekazujemy informacje o terapii poznawczo behawioralnej, problemie i jego rozumieniu z perspektywy badań oraz sposobach radzenia sobie z objawami,
- wykorzystujemy skale i kwestionariusze, które pomagają mierzyć nasilenie objawów oraz ocenić ich zmianę w toku terapii,
- zmiany zachodzą w różnych obszarach: sposobu myślenia i postrzegania siebie, świata i innych, zachowania, emocji, objawów z ciała,
- w relacji psychoterapeuty z pacjentem kluczowa jest współpraca,
- skuteczność terapii zależy od regularnej pracy pomiędzy sesjami (tzw. zadania terapeutyczne), np. czytanie materiałów psychoedukacyjnych, zapisywanie kluczowych myśli związanych z problemem, wracanie do notatek z sesji,
- typowe w trakcie terapii mogą być okresy pogorszenia – zmiana nie jest liniowym procesem, dlatego ważna jest cierpliwość i wytrwałość (np. jeśli ciągle uciekasz od sytuacji lub osób, których się boisz to jedną z głównych metod terapii będzie wchodzenie w te sytuacje, co nazywamy ekspozycją, dzięki temu z czasem lęk wygaśnie),
- zakończenie terapii powinno być uzgodnione z psychoterapeutą, co daje okazję na podsumowanie dotychczasowej pracy, pomocnych technik i opracowanie metod podtrzymywania zmiany.
Więcej informacji:
- Na stronie: https://www.eabct.eu/about-eabct/what-is-cbt/
- W artykule: Popiel, A., Pragłowska, E. (2009). Psychoterapia poznawczo-behawioralna – praktyka oparta na dowodach empirycznych. Psychiatria w praktyce klinicznej, 2, (3), 146-155. Dostępny na stronie: https://docplayer.pl/18506541-Psychoterapia-poznawczo-behawioralna-praktyka-oparta-na-badaniach-empirycznych.html